Stolpersteine in Wassenaar
Stolpersteine, sinds 1992 gemaakt door de kunstenaar Gunter Demnig, zijn stenen waarmee de slachtoffers van het nationaal socialisme rond en tijdens de Tweede Wereldoorlog worden herdacht. De Stolpersteine worden in de stoep geplaatst voor de laatste (vrij gekozen) woning van de slachtoffers. Op de kop van de stenen van 10 x 10 cm zit een messing plaatje, waarin de naam, geboortejaar, deportatiedatum, plaats, datum en wijze van het overlijden zijn gestanst.
Symbolisch struikelen
Stolpersteine is een Duitse combinatie van de twee woorden: Stolpern (‘struikelen’) en Steine (‘stenen’). Deze struikelstenen heten zo, omdat men er in figuurlijke zin met hoofd en hart over struikelt om voorbijgangers te laten pauzeren en te reflecteren. De Duitse kunstenaar Gunter Demnig is het kunstproject ‘Stolpersteine’ gestart als blijvende herinnering aan de slachtoffers van de naziterreur. De eerste Stolperstein werd in 1992 in Keulen gelegd. De stenen worden alle door Demnig en zijn organisatie met de hand gemaakt.
Eerste en tweede plaatsing Stolpersteine 2021
Donderdag 25 en vrijdag 26 november 2021 werden in de stoep voor zeven Wassenaarse woningen ‘Stolpersteine’ (struikelstenen) geplaatst en onthuld.
De levensverhalen
De werkgroep Stolpersteine Wassenaar heeft samen met de gemeente Wassenaar en diverse ondersteuners deze bijeenkomsten en steenleggingen kunnen organiseren. Voorafgaand aan de steenlegging en onthullingen vonden op donderdag 25 november in het Rijnlands Lyceum, en op 26 november in de Kievietkerk ceremonies plaats waarbij diverse sprekers het woord voerden. Nabestaanden, familie en betrokkenen deelden de levensverhalen. In de Kievietkerk waren veel nabestaanden aanwezig die waren overgekomen uit het buitenland om eer te betuigen aan de getroffen familieleden.
Muziek en bijdragen van leerlingen
Ook waren er bijdragen van leerlingen van het Rijnlands Lyceum en de Bloemcampschool. Beide scholen hebben de stenen bovendien geadopteerd. Jaarlijks zullen ze er in de lessen aandacht aan besteden en zorgen ze ervoor dat de stenen er netjes bijliggen.
Marcel Sutedja, leerling van het Rijnlands Lyceum vertolkte op viool - onder begeleiding van Natasja Douma op piano - het Concertino, dat de joodse componist M.Weinberg in 1948 componeerde als eerbetoon aan hen die waren omgebracht. Rabbijn Menno ten Brink sprak het Kaddisj gebed uit. Het gebed van het leven. Na een dankwoord van de voorzitter van de werkgroep Margaret de Vos van Steenwijk vertrok het gezelschap naar de adressen van die dag.
De eerste plaatsing
Op het eerste adres, de van Zuylen van Nijeveltstraat 106, plaatste burgemeester Leendert de Lange samen met een leerling van het Rijnlands Lyceum - Lies Vrancken Peeters - een Stolperstein voor het huis van Freddie da Silva. Freddie da Silva was leraar aan het Rijnlands Lyceum. Evenals zijn collega Ernest Frijda mocht hij als Joodse leraar alleen nog maar op Joodse scholen werken. Beiden zijn uiteindelijk weggevoerd en omgebracht in concentratiekampen. Dit lot trof alle mensen, voor wie Stolpersteine zijn geplaatst. Hele gezinnen werden uit Wassenaar op transport gesteld en vermoord in concentratiekampen. En sommigen vluchten zelfs uit wanhoop in de dood. Bekijk de verhalen achter alle 18 geplaatste Stolpersteine in Wassenaar in de brochure onderaan deze pagina. De brochure is gemaakt door Ton Beijersbergen, lid van de Werkgroep Stolpersteine Wassenaar.
Steentjes en rozen
Na het plaatsen van de Stolpersteine en het neerleggen van witte rozen werd de aanwezigen gevraagd om volgens joods gebruik symbolisch een steentje neer te leggen ter nagedachtenis aan de overledenen. De onvergankelijkheid van de stenen staat voor eeuwige liefde en geloof, altijd durend respect en een herinnering aan en verbondenheid met de dode.
Quote Burgemeester Leendert de Lange:
‘Een Joods gezegde luidt: een mens is pas vergeten als zijn naam vergeten is. In de Tweede Wereldoorlog verdwenen er in Wassenaar bijna 100 Joodse inwoners. Het waren je buren, vrienden, ze gingen naar dezelfde school, zaten op dezelfde sportvereniging, deden boodschappen in jouw buurtwinkel. Alleen omdat ze Joods waren, werden ze opgepakt en weggevoerd. En overleefden het niet. Het is belangrijk dat jongeren, maar ook mensen met wat meer levenservaring, er keer op keer aan worden herinnerd waartoe antisemitisme, discriminatie, haat en uitsluiting kunnen leiden. We mogen nooit uit het oog verliezen dat het altijd om mensen gaat. Achter elke steen zit een indrukwekkende geschiedenis van een dorpsgenoot. Zij verdienen het om keer op keer bij stil te staan. Voorover te buigen en ons diepe respect te tonen. Te eren en hier van te leren. En dat wij nooit vergeten. Dit nooit meer.’
Burgemeester Leendert de Lange legt samen met samen met Lies Vrancken Peeters -leerling van het Rijnlands Lyceum - een Stolperstein voor het huis van Freddie da Silva.
Vierde plaatsing Stolpersteine 2023
Met hoofd en hart struikelen over tien nieuwe Stolpersteine in Wassenaar
Marcus van Leeuwen, Henriëtte van Leeuwen-van Baale, Elizabeth Reijna van Leeuwen, John van den Bergh, Rudolfine van den Bergh-Jessel, Kaatje Frenk, Mietje Frenk, Sophia de Sterke, Joseph Kan en Werner Gans: dat zijn de namen van Holocaustslachtoffers die zijn gegraveerd in een Stolperstein, gelegen voor het huis waar ze voor het laatst vrijwillig in vrijheid hebben gewoond.
Vierde ceremonie
Donderdag 2 november vond een indrukwekkende bijeenkomst plaats in Raadhuis De Paauw. Deze vierde Wassenaarse Stolpersteine-ceremonie werd georganiseerd door de gemeente Wassenaar in samenwerking met de Werkgroep Stolpersteine Wassenaar. De ceremonie werd ingeleid door Margaret de Vos van Steenwijk, de voorzitter van de Werkgroep Stolpersteine. De ontroerende bijeenkomst vond plaats tijdens een heftige periode. In de woorden van burgemeester Leendert de Lange: “In het licht van de recente geweldsuitbarstingen in Israël vindt de gemeente Wassenaar dit moment extra belangrijk. Wij dulden geen polarisatie, antisemitisme en haat. De vredesvlag symboliseert de gevoelens van de gemeente Wassenaar, want er is niets belangrijkers dan vrede en vrijheid”.
Aangrijpende verhalen, de toekomstige generatie en een bijzondere gast
In aanwezigheid van familieleden van de slachtoffers, vrienden, wethouders, gemeenteraadsleden en overige belangstellenden, werden aangrijpende verhalen verteld over de dorpsgenoten die slachtoffer werden van de Holocaust. De oudsten waren 80, de jongste nog maar 13 jaar oud. Onder deze slachtoffers waren ondernemers die leiding gaven aan een bedrijf en midden in het leven stonden, bewoners en verpleging van een Joods rusthuis en een gelukkig gezin dat zo genoot van hun Wassenaarse huis.
Na het vertellen van de verhalen en een hartverwarmend muzikaal intermezzo door cellist Thomas Kanter, was het de beurt aan de groepen 8 van de Herenwegschool om een bijdrage te leveren. De leerlingen zongen een emotioneel lied. Ze hadden op school een les gevolgd over de verschrikkingen in de Tweede Wereldoorlog en hebben deze tien struikelstenen in het centrum van Wassenaar geadopteerd. Zij zorgen daarmee voor het onderhoud. Onder de toehoorders bevond zich ook Hare Excellentie Shefali Razdan Duggal, de ambassadeur van de Verenigde Staten, waarvan bekend is dat ze een speciale interesse heeft in de Holocaust. De organisatie was oprecht vereerd door haar aanwezigheid. De ambassadeur legde tevens een roos bij de Stolperstein die als eerste werd onthuld.
De Stolpersteine
De tien nieuwe Stolpersteine werden na de ceremonie in het Raadhuis officieel onthuld voor of bij de Raadhuislaan 4, Raadhuislaan 11, Jonkerlaan 75 en Lange Kerkdam 33a. Stolpersteine zijn stenen van 10x10 cm met op de kop een messing plaatje, waarin naam, geboortejaar, deportatiedatum, plaats, datum en wijze van overlijden met de hand zijn gestanst. Een Stolperstein wordt ook ‘struikelsteen’ genoemd. Het is de bedoeling dat voorbijgangers met hun hoofd en hart struikelen en zo stilstaan bij het leed dat deze Holocaustslachtoffers is aangedaan. Want ‘een mens is pas vergeten als zijn naam vergeten is’. Opdat deze mensen nooit vergeten worden.
Mevrouw Moses-Eijl, nabestaande, H.E. Shefali Razdan Duggal, ambassadeur van de VS en burgemeester Leendert de Lange leggen rozen bij de eerste Stolpersteinonthulling.
Vijfde plaatsing Stolpersteine 2024
Struikelstenen vormen een blijvende herinnering
Joseph Tuvy, Ernest August Kan, Louisa Julia Carolina van Raalte, Bertha Abrahamson, Wolf van Leeuwen, Sophia van Leeuwen-Spanjar, Levie van Leeuwen, Heintje van Leeuwen, Heintje Lena Spanjar, Gabriel Levi, Marianne Levi-Ostwald en Isaac Hartogs: dat zijn de namen van Holocaustslachtoffers die zijn gegraveerd in een Stolperstein. Deze Stolpersteine, ook struikelstenen genoemd, liggen voor het huis waar zij voor het laatst vrijwillig in vrijheid hebben gewoond.
Vijfde ceremonie
Donderdag 7 november vond een indrukwekkende bijeenkomst plaats in Raadhuis De Paauw. Deze vijfde Wassenaarse Stolpersteine-ceremonie werd georganiseerd door de gemeente Wassenaar in samenwerking met de Werkgroep Stolpersteine Wassenaar.
De ontroerende ceremonie werd ingeleid door Margaret de Vos van Steenwijk, de voorzitter van de Werkgroep Stolpersteine, die uiteraard haar team van betrokken vrijwilligers bedankte voor alle inzet, alsmede medewerkers van de gemeente Wassenaar die dit project een warm hart toedragen. Burgemeester Leendert de Lange onderstreepte deze woorden. “Mensen, talenten en namen wis je niet uit. Het is belangrijk om deze mensen te herinneren en over hen te praten. Zeker in deze tijd waarin we beseffen dat vrijheid, vrede en veiligheid kostbaar zijn.”
Aangrijpende verhalen
In aanwezigheid van nabestaanden van de slachtoffers, alle wethouders, gemeenteraads-, commissieleden en overige belangstellenden, werden aangrijpende verhalen verteld over de dorpsgenoten die slachtoffer werden van de Holocaust. Met op de achtergrond foto’s en zelfs bewegende beelden, spraken nabestaanden en leden van de werkgroep een In Memoriam uit. Uit de persoonlijke verhalen kwam naar voren dat het leggen van de Stolpersteine de slachtoffers in ieders herinnering weer tot leven had gewekt. “Deze aandacht en bezinning is het minste wat we ze verschuldigd zijn.”
Muzikaal intermezzo en de toekomstige generatie
Bezinning was er ook in de vorm van een hartverwarmend muzikaal intermezzo. Marinke Visser en Carien Dagnelie speelden op hun cello’s een compositie van de Duitse componist Max Bruch. “Joodse melodieën die treurig en tevens hoopgevend zijn.” Hierna was het de beurt aan groep 8 van de St. Bonifaciusschool. De leerlingen zongen een emotioneel lied waarin ze het verleden vaarwel zeiden en de hoop uitspraken dat het in de toekomst beter zal gaan. Ze hadden op school lessen gevolgd over de verschrikkingen in de Tweede Wereldoorlog. De groep heeft deze twaalf struikelstenen geadopteerd en zorgt daarmee voor het onderhoud.
De Stolpersteine
De Stolpersteine, kleine stenen met daarop een plaatje van messing waarin de naam, het geboortejaar, de plaats van deportatie en de plaats met datum waar het slachtoffer is vermoord of overleden is gegraveerd, werden na de ceremonie officieel onthuld op de volgende adressen: Cornelis de Wittstraat 20, Jonkerlaan 58, Schouwweg 28, Schouwweg 72, Rijksstraatweg 701, Rijksstraatweg 791 en Klein Persijnlaan 31. Met het wegvegen van zand, het leggen van witte rozen en steentjes werden het stuk voor stuk waardige ceremonies. Een Stolperstein wordt ook Struikelsteen genoemd. Voorbijgangers struikelen met hun hoofd en hart en staan zo even stil bij het leed dat deze Holocaustslachtoffers is aangedaan. Een Joods gezegde luidt: Een mens is pas vergeten als zijn naam is vergeten. Opdat wij nooit vergeten.
